گروه نرم افزاری آسمان

سوره فصّلت



اشاره
41 بسم اللّه الرّحمن الرّحیم -
[ [سوره فصلت [ 41 ]: آیات 1 تا 54
37 حم [ 1] تَنزِیل مِنَ الرَّحمن الرَّحِیم [ 2] کِتاب فُصِّلَت آیاتُه قُرآناً عَرَبِیا لِقَوم یَعلَمُونَ [ 3] بَشِیراً وَ - بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم -قرآن- 1
191 وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّۀٍ مِمّا تَدعُونا إِلَیه وَ فِی آذانِنا وَقرٌ وَ مِن بَینِنا وَ بَینِکَ - نَذِیراً فَأَعرَضَ أَکثَرُهُم فَهُم لا یَسمَعُونَ [ 4] -قرآن- 1
[ حِجاب فَاعمَل إِنَّنا عامِلُونَ [ 5] قُل إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثلُکُم یُوحی إِلَی أَنَّما إِلهُکُم إِله واحِدٌ فَاستَقِیمُوا إِلَیه وَ استَغفِرُوه وَ وَیل لِلمُشرِکِینَ [ 6
الَّذِینَ لا یُؤتُونَ الزَّکاةَ وَ هُم بِالآخِرَةِ هُم کافِرُونَ [ 7] إِن الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات لَهُم أَجرٌ غَیرُ مَمنُون [ 8] قُل أَ إِنَّکُم لَتَکفُرُونَ
595 وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ مِن فَوقِها وَ بارَكَ فِیها وَ - بِالَّذِي خَلَقَ الَأرضَ فِی یَومَین وَ تَجعَلُونَ لَه أَنداداً ذلِکَ رَبُّ العالَمِینَ [ 9] -قرآن- 1
قَدَّرَ فِیها أَقواتَها فِی أَربَعَۀِ أَیّام سَواءً لِلسّائِلِینَ [ 10 ] ثُم استَوي إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخان فَقالَ لَها وَ لِلأَرض ائتِیا طَوعاً أَو کَرهاً قالَتا أَتَینا
طائِعِینَ [ 11 ] فَقَضاهُن سَبعَ سَماوات فِی یَومَین وَ أَوحی فِی کُل سَماءٍ أَمرَها وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنیا بِمَصابِیحَ وَ حِفظاً ذلِکَ تَقدِیرُ العَزِیزِ
العَلِیم [ 12 ] فَإِن أَعرَضُوا فَقُل أَنذَرتُکُم صاعِقَۀً مِثلَ صاعِقَۀِ عادٍ وَ ثَمُودَ [ 13 ] إِذ جاءَتهُم الرُّسُل مِن بَین أَیدِیهِم وَ مِن خَلفِهِم أَلاّ تَعبُدُوا
717 فَأَمّا عادٌ فَاستَکبَرُوا فِی الَأرض بِغَیرِ الحَق وَ قالُوا - إِلاَّ اللّهَ قالُوا لَو شاءَ رَبُّنا لَأَنزَلَ مَلائِکَۀً فَإِنّا بِما أُرسِلتُم بِه کافِرُونَ [ 14 ] -قرآن- 1
مَن أَشَ دُّ مِنّا قُوَّةً أَ وَ لَم یَرَوا أَن اللّهَ الَّذِي خَلَقَهُم هُوَ أَشَ دُّ مِنهُم قُوَّةً وَ کانُوا بِآیاتِنا یَجحَ دُونَ [ 15 ] فَأَرسَلنا عَلَیهِم رِیحاً صَرصَراً فِی أَیّامٍ
نَحِسات لِنُذِیقَهُم عَذابَ الخِزي فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ لَعَذاب الآخِرَةِ أَخزي وَ هُم لا یُن َ ص رُونَ [ 16 ] وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَیناهُم فَاستَحَبُّوا العَمی
عَلَی الهُدي فَأَخَذَتهُم صاعِقَۀُ العَذاب الهُون بِما کانُوا یَکسِبُونَ [ 17 ] وَ نَجَّینَا الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ [ 18 ] وَ یَومَ یُحشَرُ أَعداءُ اللّهِ
657 حَتّی إِذا ما جاؤُها شَ هِدَ عَلَیهِم سَمعُهُم وَ أَبصارُهُم وَ جُلُودُهُم بِما کانُوا یَعمَلُونَ [ 20 ] وَ - إِلَی النّارِ فَهُم یُوزَعُونَ [ 19 ] -قرآن- 1
قالُوا لِجُلُودِهِم لِمَ شَ هِدتُم عَلَینا قالُوا أَنطَقَنَا اللّه الَّذِي أَنطَقَ کُل شَیءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُم أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیه تُرجَعُونَ [ 21 ] وَ ما کُنتُم تَستَتِرُونَ أَن
یَشهَدَ عَلَیکُم سَمعُکُم وَ لا أَبصارُکُم وَ لا جُلُودُکُم وَ لکِن ظَنَنتُم أَن اللّهَ لا یَعلَم کَثِیراً مِمّا تَعمَلُونَ [ 22 ] وَ ذلِکُ م ظَنُّکُم الَّذِي ظَنَنتُم
651 وَ - بِرَبِّکُم أَرداکُم فَأَصبَحتُم مِنَ الخاسِرِینَ [ 23 ] فَإِن یَصبِرُوا فَالنّارُ مَثويً لَهُم وَ إِن یَستَعتِبُوا فَما هُم مِنَ المُعتَبِینَ [ 24 ] -قرآن- 1
قَیَّضنا لَهُم قُرَناءَ فَزَیَّنُوا لَهُم ما بَینَ أَیدِیهِم وَ ما خَلفَهُم وَ حَق عَلَیهِم القَول فِی أُمَم قَد خَلَت مِن قَبلِهِم مِنَ الجِن وَ الإِنس إِنَّهُم کانُوا
خاسِرِینَ [ 25 ] وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسمَعُوا لِهذَا القُرآن وَ الغَوا فِیه لَعَلَّکُم تَغلِبُونَ [ 26 ] فَلَنُذِیقَن الَّذِینَ کَفَرُوا عَذاباً شَدِیداً وَ لَنَجزِیَنَّهُم
أَسوَأَ الَّذِي کانُوا یَعمَلُونَ [ 27 ] ذلِکَ جَزاءُ أَعداءِ اللّه النّارُ لَهُم فِیها دارُ الخُلدِ جَزاءً بِما کانُوا بِآیاتِنا یَجحَدُونَ [ 28 ] وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا
697 إِن الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللّه ثُمَّ - رَبَّنا أَرِنَا الَّذَین أَضَ لّانا مِنَ الجِن وَ الإِنس نَجعَلهُما تَحتَ أَقدامِنا لِیَکُونا مِنَ الَأسفَلِینَ [ 29 ] -قرآن- 1
استَقامُوا تَتَنَزَّل عَلَیهِم المَلائِکَ ۀُ أَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحزَنُوا وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّۀِ الَّتِی کُنتُم تُوعَدُونَ [ 30 ] نَحن أَولِیاؤُکُم فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ فِی
الآخِرَةِ وَ لَکُم فِیها ما تَشتَهِی أَنفُسُکُم وَ لَکُم فِیها ما تَدَّعُونَ [ 31 ] نُزُلًا مِن غَفُورٍ رَحِیم [ 32 ] وَ مَن أَحسَن قَولًا مِمَّن دَعا إِلَی اللّه وَ عَمِلَ
صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ المُسلِمِینَ [ 33 ] وَ لا تَستَوِي الحَسَ نَۀُ وَ لا السَّیِّئَۀُ ادفَع بِالَّتِی هِیَ أَحسَن فَإِذَا الَّذِي بَینَکَ وَ بَینَه عَداوَةٌ کَأَنَّه وَلِیٌّ
637 وَ ما یُلَقّاها إِلاَّ الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقّاها إِلاّ ذُو حَظٍّ عَظِیم [ 35 ] وَ إِمّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیطان نَزغ فَاستَعِذ بِاللّهِ - حَمِیم [ 34 ] -قرآن- 1
إِنَّه هُوَ السَّمِیع العَلِیم [ 36 ] وَ مِن آیاتِه اللَّیل وَ النَّهارُ وَ الشَّمس وَ القَمَرُ لا تَسجُدُوا لِلشَّمس وَ لا لِلقَمَرِ وَ اسجُدُوا لِلّه الَّذِي خَلَقَهُن إِن
صفحه 178 از 244
کُنتُم إِیّاه تَعبُدُونَ [ 37 ] فَإِن استَکبَرُوا فَالَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَه بِاللَّیل وَ النَّهارِ وَ هُم لا یَسأَمُونَ [ 38 ] وَ مِن آیاتِه أَنَّکَ تَرَي الَأرضَ
692 إِن الَّذِینَ - خاشِعَۀً فَإِذا أَنزَلنا عَلَیهَا الماءَ اهتَزَّت وَ رَبَت إِن الَّذِي أَحیاها لَمُحی المَوتی إِنَّه عَلی کُل شَیءٍ قَدِیرٌ [ 39 ] -قرآن- 1
یُلحِ دُونَ فِی آیاتِنا لا یَخفَونَ عَلَینا أَ فَمَن یُلقی فِی النّارِ خَیرٌ أَم مَن یَأتِی آمِناً یَومَ القِیامَۀِ اعمَلُوا ما شِئتُم إِنَّه بِما تَعمَلُونَ بَصِ یرٌ [ 40 ] إِنَّ
الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکرِ لَمّا جاءَهُم وَ إِنَّه لَکِتاب عَزِیزٌ [ 41 ] لا یَأتِیه الباطِل مِن بَین یَدَیه وَ لا مِن خَلفِه تَنزِیل مِن حَکِیم حَمِیدٍ [ 42 ] ما یُقالُ
لَکَ إِلاّ ما قَد قِیلَ لِلرُّسُل مِن قَبلِکَ إِن رَبَّکَ لَذُو مَغفِرَةٍ وَ ذُو عِقاب أَلِیم [ 43 ] وَ لَو جَعَلناه قُرآناً أَعجَمِیا لَقالُوا لَو لا فُصِّلَت آیاتُه ءَ
أَعجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قُل هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُديً وَ شِفاءٌ وَ الَّذِینَ لا یُؤمِنُونَ فِی آذانِهِم وَقرٌ وَ هُوَ عَلَیهِم عَمًی أُولئِکَ یُنادَونَ مِن مَکان بَعِیدٍ
785 وَ لَقَد آتَینا مُوسَی الکِتابَ فَاختُلِفَ فِیه وَ لَو لا کَلِمَۀٌ سَبَقَت مِن رَبِّکَ لَقُضِ یَ بَینَهُم وَ إِنَّهُم لَفِی شَکٍّ مِنه مُرِیبٍ - 44 ] -قرآن- 1 ]
45 ] مَن عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفسِه وَ مَن أَساءَ فَعَلَیها وَ ما رَبُّکَ بِظَلّام لِلعَبِیدِ [ 46 ] إِلَیه یُرَدُّ عِلم السّاعَۀِ وَ ما تَخرُج مِن ثَمَرات مِن أَکمامِها وَ ]
ما تَحمِل مِن أُنثی وَ لا تَضَع إِلاّ بِعِلمِه وَ یَومَ یُنادِیهِم أَینَ شُرَکائِی قالُوا آذَنّاكَ ما مِنّا مِن شَ هِیدٍ [ 47 ] وَ ضَل عَنهُم ما کانُوا یَدعُونَ مِن
666 وَ لَئِن أَذَقناه رَحمَۀً - قَبل وَ ظَنُّوا ما لَهُم مِن مَحِیص [ 48 ] لا یَسأَم الإِنسان مِن دُعاءِ الخَیرِ وَ إِن مَسَّه الشَّرُّ فَیَؤُس قَنُوطٌ [ 49 ] -قرآن- 1
مِنّا مِن بَعدِ ضَ رّاءَ مَسَّته لَیَقُولَن هذا لِی وَ ما أَظُنُّ السّاعَۀَ قائِمَ ۀً وَ لَئِن رُجِعت إِلی رَبِّی إِن لِی عِندَه لَلحُسنی فَلَنُنَبِّئَن الَّذِینَ کَفَرُوا بِما
عَمِلُوا وَ لَنُذِیقَنَّهُم مِن عَذاب غَلِیظٍ [ 50 ] وَ إِذا أَنعَمنا عَلَی الإِنسان أَعرَضَ وَ نَأي بِجانِبِه وَ إِذا مَسَّه الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیض [ 51 ] قُل أَ
رَأَیتُم إِن کانَ مِن عِندِ اللّه ثُم کَفَرتُم بِه مَن أَضَلُّ مِمَّن هُوَ فِی شِقاق بَعِیدٍ [ 52 ] سَنُرِیهِم آیاتِنا فِی الآفاق وَ فِی أَنفُسِهِم حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُم
- أَنَّه الحَقُّ أَ وَ لَم یَکف بِرَبِّکَ أَنَّه عَلی کُل شَیءٍ شَهِیدٌ [ 53 ] أَلا إِنَّهُم فِی مِریَۀٍ مِن لِقاءِ رَبِّهِم أَلا إِنَّه بِکُل شَیءٍ مُحِیطٌ [ 54 ] -قرآن- 1
از [ صفحه 413 ] مصدر وزع بفتح اوّل و آخر سپاه را « یوزعون » . باد تند یا باد بسیار سرد « صرصر » : 787 [ صفحه 412 ] معنی لغات
بسرنوشت کردیم و مقدّر کردیم، « قیّضنا » . جمعآوري کردن براي مرتّب کردن. صف لشکر، جلوگیري کردن، تفریق و تقسیم کردن
بفتح اوّل و سکون دوّم بمعنی زدن با دست یا نیزه، سرزنش و « نزع » . و قیض نیز براي کسی خدا چیزي آورد و داد معنی میدهد
از « خاشعۀ » . غیبت کردن، آهسته کسی را حرکت دادن و باصطلاح جنباندن، و تحریک بر دشمنی و فساد، وسوسه شیطان بر گناه
خشوع بمعنی فروتنی، چشم- پوشی، نزدیک شدن غروب آفتاب، خشک و بیباران شدن زمین. ترجمه: بنام خداي بزرگ بخشش
2 اینکه فرو فرستاده کتابی است از سوي روزي رسان مهربان. 3 که آیاتش مفصّل است [بتشریح حقایق و وظائف] « حم » مهربان
براي مردم علم و دین و خرد. 4 بصورت قرآن عربی تا بیم آورد و امید بخشد ولی بیشتر عربها رو گردان از آن شدند که گوش
شنوائی نداشتند. 5 و با پیغمبر گفتند: دلهاي ما بغلافی است که دعوت تو بآن نمیرسد و گوشهاي ما سنگین است و میان ما و تو
پرده است. پس تو آنچه خواهی کن که ما هم بکار خود هستیم 6 اي محمّد بگو: من چون شما آدمی بیش نیستم جز اینکه بمن
الهام میشود خدایتان یکتا است. پس براه راست سوي او روید و از او آمرزش بخواهید و واي بر مشرکین. 7 که زکات نمیدهند و
نه رستاخیز باور دارند. 8 ولی آنها که مؤمن و نیکو- کارند مزد بیمنّت دارند. 9 اي محمّد باین کافران بگو: چرا شما منکر آنید که
اینکه زمین بدو روز آفرید و براي او انباز و شریک درست میکنید! با اینکه او است خداي همهي جهان [که آنچه پندارید آفریدهي
او است] 10 چه بر روي زمین کوهها آفرید فرخنده و پربرکت که به چهار روز خوراکیهاي مردم زمین را براي خواهندگان در آن
برابر معیّن کرد [تا هر که آنچه بخواهد ز آنان بدر آرد]. 11 سپس آهنگ آفرینش آسمان کرد که دودي بیش نبود و آنگاه
بآسمان و زمین گفت: خواه و ناخواه بیایند و بفرمان باشید. گفتند: بفرمانبري آمدیم 12 پس خداوند بدو روز هفت آسمان کرد و
هر آسمانی را براي کاري کرد. و آسمان اینکه [ صفحه 414 ] جهان را بستارگان آراست و محفوظ بداشت که خداي عزیز حکیم
اینکه چنین سر- نوشت کرده بود 13 پس اگر کافران رو گردان ز قرآن شدند بگو: شما را از آن آتش سوزان آسمانی میترسانم که
بعاد و ثمود رسید 14 آنگاه که پیغمبران شان ز هر سو یادآور شدند که جز خدا نپرستید. آنها گفتند: اگر پروردگارمان میخواست
فرشته میفرستاد. پس ما گفتهي شما را منکریم 15 [اینکه بود که مردم عاد] بنا روا گردنفرازي کردند و پنداشتند: کسی از ایشان
صفحه 179 از 244
تواناتر نباشد با اینکه دیدند قدرت خداوندي که آنها را آفرید برتر از آنها است. ولی آنها منکر آیات حق بودند 16 پس ما
بروزهاي شوم و پلید بادي سخت بر سرشان فرستادیم تا آزار و رسوائی اینجهان بچشند و البتّه آزار جهان دیگر خواري و رسوائیش
بیشتر است و کس یاري شان نمیکند 17 و ملّت ثمود را هم رهبري کردیم و آنها کوري و بدراهی را بهتر از هدایت دیدند و سزاي
کارشان عذابی از صاعقهي آسمانی بخواري فرا گرفت شان 18 و آنها که مؤمن و پرهیزگار بودند آسوده ماندند 19 و البتّه آن روز
که اینگونه دشمنان خدا بسوي آتش فراهم شوند همه را نگهدارند تا پیشین و پسین همگی در پی یکدگر بآتش روند 20 و چون
بدرون شوند چشم و گوش و پوست شان بر کارشان گواهی دهد 21 و آنها با پوست خود گویند: چرا شما گواه بر ما شدید!
گویند: آن خدائی زبان ما گشود که همه را گویا کرده است و همو است که نخستین بار آفریدتان و بسوي او شما را باز برند 22 و
شما نمیتوانستید خود را از گواهی چشم و گوش و پوست خود بپوشید ولی میپنداشتید که خدا از کارتان خبر ندارد 23 و اینکه
گمان بد شما بخداي خود شما را نابود کرد و زیاندیده شدید 24 پس اینکه کافران اگر شکیبائی کنند جایشان آتش است و اگر
عذر و گذشتی بخواهند جواب ندارند 25 چون براي بد کاریشان نزدیکان و دوستانی براي شان معیّن کردیم که بچشم شان
میآراستند آنچه میخواستند چه از دنیا که آماده داشتند چه در کار آخرت که از پشت میرسید. از اینکه روي آنچه بر سر ملّتها از
دیو یا آدمی کافر پیشین آمده بود بر اینها هم [ صفحه 415 ] استوار شد که از زندگی زیاندیده بودند 26 اینکه کافران گفتند: بقرآن
گوش ندهید و آن را با سخنانی بیهوده مسخره کنید تا شاید بر آن چیره شوید 27 پس البتّه بآنان آزاري سخت میچشانیم و بدتر از
آنچه میکنند سزاشان میدهیم 28 و همین است سزاي دشمنان خدا که در سراي جاودان بمجازات انکار آیات حق در آتشند 29 و
گویند: پروردگارا آن دیو و آدمی که قرین ما بودند و گمراهمان کردند بما بنما تا بزیر پاي خود گذاریم و از سفله ترین طبقات
شوند 30 ولی آنها که خدا را پروردگار خود گفتند و براه راست بودند بر آنان فرشتگان فرود آیند که نترسید و اندوهناك نباشید و
خوشدل باشید به بهشتی که شما را نوید آن دادند 31 که ما بهر دو جهان دوست شمائیم و آنچه خواهید در آن سراي بیابید و هر
چه بجوئید آماده بینید 32 و از سوي خداي آمرزنده و مهربان پذیرائی شوید. 33 و البتّه کسی نیک سخن تر از آن کس نیست که
بسوي حق دعوت کند و نکوکار باشد و گوید که من مسلمانم 34 اي محمّد چون نیک و بد برابر نیست تو بدي را به نیکی از خود
دور کن تا دشمنت چون دوست مهربان شود 35 و البتّه اینکه رفتار جز از مردم شکیبا نتاند بود که بهرهاي بزرگ از اینکه رفتارشان
نصیب شان شده است 36 و اگر در اینکه میان از شیطان چیزي بدلت خلید [که نتوانی بدي را به نیکی جلو بگیري] بخدا پناهنده شو
که او است شنواي دانا 37 و [مردمرا خبردار کن که] شب و روز و ماه و خورشید هم از نشانههاي قدرت خداوندند پس نه بآنها
سجده کنید و بخدائی سجده کنید که آنها را آفرید 38 و اگر اینکه اعراب را از سجده ننگ است آنها که به پیشگاه حق [و
فرشتگان بلند مرتبه] هستند بشب و روز او را تسبیح گویند و هرگز وامانده از کار خود نباشند 39 و نیز از آیات خداوندي است که
تو میبینی زمین فرو مرده و بیگیاه چون ز آسمان آبی بر آن فرود آریم بجنبد و گیاهش بر آید پس البتّه آنکه اینکه زمین را زنده
کند مردگان را هم زنده کند که بهر چیز تواناست 40 و نیز کسانی که بنشانههاي ما و آیات حق رخنه میکنند فکر و کارشان بر ما
پوشیده نیست [پس خود بسنجند] [ صفحه 416 ] آیا آن را که بآتش بیندازند بهتر است یا آنکه برستاخیز آسوده آماده میشود! پس
آنچه خواهند کنند که خدا بکارشان بینا است 41 البتّه اینکه گونه مردمند که چون اینکه یاد آوریها و قرآن براي شان رسید
نپذیرفتند با اینکه نامهاي است بس عزیز و سودمند 42 که بیهوده و باطل بآن راه ندارد چون فرود آمدهي سر چشمهي دانش و
ستایش است 43 [اگر اینکه اعراب تو را آزرده میکنند آسوده باش که] جز آنچه با پیغمبران پیشین گفته شد با تو نگویند و
پروردگارت هم آمرزش دارد و هم شکنجهاي دردناك [باین قرآن چه اعتراض دارند که به زبان آنها است] 44 و اگر بزبان عرب
نمیفرستادیم اعتراض میکردند چرا آیاتش [بزبان ما نیست تا] روشن و نمودار باشد و چرا گوینده عرب است و سخنش عربی
نیست! تو بآنها بگو: اینکه قرآن بزبان خودتان براي راهنمائی است، و درمان دلها و آنها که نپذیرفتند بگوش دل کرند و حق بین
صفحه 180 از 244
نیستند و گوئی از جائی دور آوازشان کنند که نبینند و نشنوند. و [همانند خوي اینکه اعراب خوي یهود بود که] 45 بموسی کتاب
تورات دادیم و در آن اختلاف کردند و دو دسته شدند و اگر سرنوشت معیّن پروردگارت نبود اینکه اعراب [بمانند مخالفین موسی]
محکوم بعذاب بودند و البتّه آنها از اینکه گفتهها سخت در گمانند و بد دل. 46 ولی بدانند: اگر کسی کار خوب کرد بسود خود
کرده و اگر بد بزیان خود چه پروردگارت ببندگانش ستمگر نیست [و قیامت بر عدالت است] 47 و او از رستاخیز خبر دار است
چون هیچ میوه از شکوفهي خود در نشود و هیچ ماده باردار نشود و بار نگذارد جز بعلم و فرمان او و آن روز است که خداوند
مشرکین را آواز کند: کو آنها که انباز من کردید! پاسخ دهند: اکنون بتو اعلام میکنیم که کس از ما چنین گواهی ندهد. [آنجا
است] 48 که از دست دهند آنچه را خداي خود گرفتند و دانند که گریزگاهی ندارند 49 [و البتّه همین است خوي آدمی که] دنبال
خوشی میرود و خسته نمیشود ولی اگر آسیبی باو برسد و بدي ببیند سخت ناامید شود 50 و اگر از پس گرفتاري مهربانی باو کنیم
گوید: اینکه بشایستگی من است [ صفحه 417 ] و رستاخیزي گمان نبرم باشد و اگر باشد به پیشگاه خداوندم براي من سراسر خوبی
است. ولی ما کافران را از کارشان خبردار میکنیم و سخت آزاري بآنها میچشانیم 51 و نیز خوي آدمی است که چون باو نعمت
دهیم رو گردان شود و خود را ز حق دور کند ولی اگر اندك بدي بدو رسد زاریش بدرازا کشد 52 اي محمّد بکافران بگو: چه
گمان میبرید اگر قرآن از سوي خدا باشد و شما منکر آن کی گمراهتر و بخت بر گشتهتر باشد! 53 بهمین زودي نشانههاي قدرت
خود [و درستی قرآن] را در شهرها و افقهاي مختلف و نیز در شخص خودشان نشان شان میدهیم تا برايشان نمودار سود که درستی
و حقیقت خداوند است و بس. مگر وجود پروردگارت بگواهی بر همه چیز بس نیست [که هنوز هم بد دلند و منکر]! 54 ولی
بدانند که از رستاخیز و دیدار حق شاك و بد دل هستند با اینکه خداوند چیره بر همه چیز است. سخن مفسّرین: کشف نوشته اینکه
سوره را دو نام گفتهاند: یکی حم السّجدة دیگر سورة المصابیح، پنجاه و چهار آیت است جمله بمکّه فرود آمد. طبري: تفسیر سوره
حم السّجدة. مجمع: سورهي فصّلت پنجاه و چهار آیه است بحساب قاریهاي کوفه، و پنجاه و سه آیت است بحساب قاریهاي حجاز،
را آیتی جدا « حم » است، که کوفیها « عاد و ثمود » و در « حم » و پنجاه و دو بحساب قاریهاي بصره و شام، و اختلاف اینکه قاریها در
را آخر آیه دانستهاند. ابو الفتوح: سورهي حم سجده مکّی است و در خبر است که هر که « صاعقه عاد و ثمود » شمردهاند و حجازیها
حم » . بخواند بعدد هر حرف برایش ده حسنه بنویسند. تنویر المقباس: و من السّورة الّتی یذکر فیها السّجدة « حم المصابیح » او سورهي
3 طبري: یعنی اینکه قرآن فرستادهي از سوي رحمان رحیم است که آنرا بر پیغمبرش «ُ تَنزِیل مِنَ الرَّحمن الرَّحِیم کِتاب فُصِّلَت آیاتُه
72 [ صفحه 418 ] فرستاده است کتابی است که آیاتش مبین و توضیح شده است مجمع: - محمّد صلّی اللّه علیه و آله فرو -قرآن- 1
آغاز شده است اینکه است که همگی وجه اشتراکی دارند که در اوّل از فرستادن و « حم » بعضی گفتهاند: جهت اینکه چند سوره به
توصیف کتاب در همهي آنها یاد شده است و درازاي سخن در آنها همانند هم است و با اینکه سخت بیکدگر همانند هستند ریخت
و نظم سخن در هر یک جداگانه است و معنی جمله بگفتهي زجّاج چنین است: فرستاده از سوي رحمان رحیم نامهي مفصّل است.
فرّاء گفته است: ممکن است معنی چنین باشد: حم فرستادهاي است یا اینکه کتاب فرستادهاي است از سوي رحمان رحیم، و فصّلت
یعنی بیان شده و بیان و توضیح در قرآن بچند صورت است: 1- نمودار کردن واجب از غیر واجب. 2- مناسب با حکمت از
نامناسب. 3- جایز از غیر جایز. 4- حق از باطل. 5- مرغوب از نامرغوب، و ممنوع از غیر ممنوع. و دیگري گفته است یعنی مف ّ ص ل
شده است بأمر و نهی، و نوید، و بیم، و ترغیب و ترهیب و حلال و حرام، و پند و داستان. و بعضی گفتهاند: یعنی منظّم شده است بر
یعنی اینکه فرستاده کتابی است که آیاتش مفصّل است. « تنزیل » بدل است از « کتاب » بهترین نظم و روشنتر بیان. ابو الفتوح: کلمهي
کشف نوشته است: اینکه حروف تهجّی که حاء و میم از آن جمله است فرو فرستادهي رحمان است چنانک کودك را گوئی: چه
نه خود اینکه دو حرف خواهد که جمله حروف تهجّی خواهد. اینکه « الف و باء » : میآموزي یا گوئی در لوح چه نبشتهاي! گوید
همچنان است که جبرئیل از آسمان فرو آورد و بر محمّد خواند صلوات اللّه و سلامه علیه تا دانایان را معلوم شود که کلام خداوند
صفحه 181 از 244
حم اسم القرآن اي هذا القرآن تَنزِیل مِنَ الرَّحمن الرَّحِیم ثم فسّر فقال: کِتاب فُصِّلَت » : جل جلاله بیحرف و صوت نیست. و قیل
سوگند خداوندي است که هر چه شدنی است به « حم » : 581 تنویر المقباس - 535 -قرآن- 554 - 465 -قرآن- 497 - قرآن- 461 - .«ُ آیاتُه
[ 142 [ صفحه 419 - 21 -قرآن- 115 - یعنی اینکه -قرآن- 16 « تَنزِیل مِنَ الرَّحمن-ِ الخ » سرنوشت کرده است و روشن نموده است
اسم سوره است و بجاي مبتدا است و تنزیل خبر آن « حم » کتابی است فرستاده از رحمان رحیم. فخر: بهتر اینکه است که بگوئیم
است و مقصود از تنزیل منزل است که مصدر بجاي اسم مفعول آورده شده است و اینگونه استعمال مجازي است مشهور چنانکه
میگویند: هذا بناء الأمیر و هذا ضرب السّلطان یعنی مبنیه و مضروبه. حسینی نوشته است: گفتهاند: حاء اشارت است بحکمت و میم
بمنّت یعنی حق سبحانه را منّت است بر مؤمنان بتنزیل حکمت که اینکه قرآن فرو فرستاده شده است از خداوند بخشنده بهدایت
نفوس عوام، مهربان برعایت قلوب خواص.ّ و از اضافت تنزیل بدین دو اسم استدلال میتوان کرد بر آنکه مصالح دینی و دنیوي و
3 طبري: اینکه کلمه منصوب شده است بقاعدهي اشتغال که آیات بجاي فاعل فعل « قرآنا » . صوري و معنوي وابسته بقرآن است
3 ابو الفتوح: اگر چه قرآن براي دانا و نادان آمده است ولی اینکه قید « لِقَوم یَعلَمُونَ » . ف ّ ص لت منظور شده است و قرآن منصوب بآن
23 مجمع: یعنی براي آنها که عربی میدانند و از گفتن مثل آن - براي اینکه است که مردم عالم از آن بهرهمند شوند. -قرآن- 1
میمانند و میپذیرند که معجزه است. ضحّاك گفته است: یعنی براي آنها که میدانند قرآن از سوي خداوند است. تنویر المقباس:
یعنی براي مردمی که قرآن و محمّد را راست و درست میدانند. فخر: آیا اینکه جمله متعلّق بکدام کلمه است و مربوط بچی است!
ممکن است متعلّق بتنزیل یا ف ّ ص لت باشد یعنی فرستاده براي مردم است یا بیان شده براي مردم و بهتر اینکه است که مانند کلمات
صفت باشد و معنی چنین میشود: کتابی است فرستاده به اینکه جور که براي مردم عرب است که کلمات « عَرَبِیا ...، بَشِیراً ...، نَذِیراً »
4 طبري: « بَشِیراً وَ نَذِیراً » [ 265 [ صفحه 420 - 250 -قرآن- 256 - 236 -قرآن- 242 - و جملات آن را بخوبی در مییابند. -قرآن- 225
7 کشف: « الَّذِینَ لا یُؤتُونَ الزَّکاةَ » 23- قرآن- 1 - .« ذکرنا بشیرا و نذیرا » اینکه دو کلمه یا صفت هستند یا نصب بر مدح باین صورت
نمیگویند و روان خود از پلیدي پاك نمیکنند که مشرك هستند و نجس. حسن بصري گفته « لا إِلهَ إِلّا » إبن عبّاس گفته است: یعنی
یُقِیمُونَ » مثل « صلاة » است: یعنی معتقد بوجوب زکات نیستند و نمیدهند. و در قرآن نام زکات بدو جور آورده شده است: 1- با یاد
مقصود پاکی « خَیراً مِنه زَکاةً » و « أَفلَحَ مَن زَکّاها » که مقصود زکات مال است. 2- بتنها گفته شده است مثل « الصَّلاةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکاةَ
8 « إِن الَّذِینَ آمَنُوا- الخ » 473- 448 -قرآن- 451 - 361 -قرآن- 425 - 95 -قرآن- 315 - 36 -قرآن- 78 - است و دینداري. -قرآن- 1
کشف: یعنی مزدشان قطع و منع نشده است و منّتی و تیرگی و آزاري بر آنها نیست. سدّي گفت: اینکه آیه، براي بیمارها و پیرهاي
خَلَقَ الَأرضَ فِی » 27- ضعیف و زمینگیرها نازل شده است که از طاعت و عبادت ماندهاند اینکه آیه دلداري آنها است. -قرآن- 1
9 کشف: اینکه آیه براي اینکه است که به آدمی بفهماند آرامی و آهستگی بهتر است از شتاب تا سنّت باشد براي مردم به «ِ یَومَین
34 مجمع: بعضی گفتهاند: مقصود از اینکه آیه - آرام کار کردن و آهسته رفتن و گر نه میتوانست بیک دم بیافریند. -قرآن- 1
فهماندن بمردم است که آفرینش در نتیجهي قدرت و اختیار بوده است که بمدّت معیّن انجام شده است و گر نه اگر مولود طبیعت
و نیز با « اینکم » با یک همزه و یاي ساکن خفیف « أَ إِنَّکُم لَتَکفُرُونَ » بود بیک حالت و یک دم نمودار میشد. فخر: جملهي اوّل آیه
مدّ یاء خواندهاند و با دو همزه قراءت عموم است. و استدلال بر آفرینش زمین در دو روز بر قدرت خداوند براي اینکه است که در
تورات هم اینکه مطلب بوده است و یهود آن را قبول داشتهاند و اعراب مکّه سخن یهود را قبول داشتهاند و اینکه مطالب را از آنها
] 53- شنیده بودند و اینکه مطلب که براي آنها گفته شده است راه اثبات قدرت خداوند است و ناچیز بودن بتهاي -قرآن- 25
10 کشف: یعنی بزمین برکت داد بواسطهي آفرینش رود و دریا و درخت و معدن. -قرآن- « وَ بارَكَ فِیها » . صفحه 421 ] معبودشان
10 کشف: ضحّاك « وَ قَدَّرَ فِیها أَقواتَها » . 19-1 طبري: یعنی زمین را سودمند همیشگی کرد براي آنها که در آن زندگی میکنند
گفت: یعنی در هر شهري چیزي معیّن که در دیگري نیست تا مردم بواسطهي تجارت و بردن آنچه دارند بجائی که ندارند زندگی
صفحه 182 از 244
29 مجمع: یعنی روزي مردم هر سرزمینی را مناسب احتیاجات زندگیشان معیّن کرد و هم مناسب - شان برگزار شود. -قرآن- 1
فِی أَربَعَۀِ أَیّام سَواءً » . میخوانده است « قسّم فیها » حیوان هر جائی روزي او را معیّن کرد. طبري: از إبن مسعود نقل است که او
10 مجمع: یعنی آغاز آفرینش زمین تا انجام تعیین روزیها چهار روز بود که دو روز اوّل جزء همین چهار روز است، « لِلسّائِلِینَ
چنانکه میگویند: از بصره تا بغداد بده روز رفتم و تا کوفه به پانزده روز یعنی انجام تمام مسافرت از بصره تا بغداد و از بغداد تا کوفه
با رفع و صداي جلو خواندهاند تا صفت ایّام باشد یعنی آن چهار روز برابر است و با جرّ و « سواء » همگی پانزده روز یعنی و کلمهي
صداي زیر خواندهاند تا صفت ایّام باشد یعنی در چهار روز مساوي، و در معنی اینکه جمله اختلاف است: 1- یعنی براي آنها که
میپرسند بچه مدّت زمین آفریده شد در چهار روز مساوي بوده است. 2- سدي و قتاده گفتهاند: یعنی مساوي است براي آنها که
48 روح البیان: إبن عبّاس گفت: پشت سر پیغمبر سوار بودم و از آن حضرت شنیدم که فرمود: - روزي خود را میخواهند. -قرآن- 1
روح پیش از بدن، و روزي پیش از روح بچهار هزار سال فاصله آفریده شده است بطور مساوي چه کسی سؤال بکند یا نکند و من
خود از آنها هستم که از خدا سؤال روزي نکردم و هر کس سؤال کند نادان است و در تأویلات [ صفحه 422 ] است که روزي
بسؤال کم و زیاد نمیشود. و در اینکه تأدیب است براي آنها که بروزي خود قانع نیستند. گشاد عقدهي روزي بدست تقدیر است||
مکن ز رزق شکایت از اینکه و آن زنهار صائب گفته است: رزق اگر بر آدمی عاشق نمیباشد چرا! از زمین گندم گریبان چاك
که در آیت جلو براي آفرینش زمین گفته شده است مقصود دو وقت اوّل « یومین » میآید چرا! صافی: در تفسیر قمّی است: کلمهي
و آخر مدّت آفرینش زمین است و معنی اینکه جمله نیز چهار وقت است که خداوند روزي همه روزي خواران را در زمین و هوا و
دریا بچهار وقت زمستان و بهار و تابستان و پائیز آفرید که نظم زندگی جهانیان باین اوقات مستوي و برابر و پا برجا شد. و مقصود
نیازمندان هستند که اگرچه پارهاي آفریدگان نیروي سؤال ندارند و سؤال نمیکنند لیکن نیازمند هستند و به طبیعت خود « سائلین » از
11 لاهیجی: از « ثُم استَوي إِلَی السَّماءِ- الخ » . خواهش و سؤال دارند. و چون سؤالشان بزبان حال است بلیغ تر از زبان قال است
وَ الَأرضَ بَعدَ ذلِکَ » کلمهي ثم استفاده میشود که آفرینش آسمان بعد از زمین بوده است و اینکه مطلب با آیت سورهي و النّازعات
یعنی گسترش زمین پس از آفرینش آسمان بوده است، ناساز است. بعضی گفتهاند: شاید اوّل زمین بعد آسمان آفریده شد و « دَحاها
- 33 -قرآن- 184 - بعد زمین پهن شد، ولی با آفرینش کوه و ارزاق در زمین بهنگام خلق آن بایستی زمین گسترده باشد. -قرآن- 1
217 فخر رازي گفته است: تقدیر روزي غیر از ایجاد آن است که پیش از آفرینش آسمان تقدیر روزي شده است و پس از خلق
در اینکه [ صفحه 423 ] جمله «ّ ثم » زمین و آسمان و پهن کردن زمین روزیها آفریده شده است. قاضی بیضاوي گفته است: کلمهي
بمعنی تأخیر در زمان نیست بلکه براي تفاوت میان دو آفرینش آسمان و زمین است. و واحدي از مقاتل نقل کرده است که جمله
یعنی سپس خداوند پیش از خلق زمین آهنگ آفرینش آسمان کرده « ثم کان قد استوي » مختصر شده است و اینکه جور بوده است
11 تبیان: إبن عبّاس گفته است: اینکه جملهها تا آخر براي نمایاندن کمال قدرت بر آفرینش است « ائتِیا طَوعاً أَو کَرهاً- الخ » . بود
168 فخر: بعضی گفتهاند: کلمهي - 26 -قرآن- 151 - و گر نه گفتار و اطاعت و کراهتی در میان نیست. -قرآن- 1 «ُ کُن فَیَکُون » مثل
براي زمین چون آسمان با روشنائی اشرف است و بالاتر و خودش با موجوداتش همیشه سر « کرها » متوجّه بآسمان است و « طوعا »
بفرمانند پس مناسب با طاعت است و زمین پست و تیره و گوناگون مناسب با کراهت است پس از اینکه جهت با اینکه جملهها
کنایه شده است از تناسب آفرینش آسمان بطوع و رغبت و آفرینش زمین باکراه و اجبار و چون مدار آفرینش زمین بجبر است
12 مجمع: در معنی « وَ أَوحی فِی کُل سَماءٍ أَمرَها » . موجودات آن نیز گرفتار موجبات اجبار و ناپسندي و ناچاري و فشردگی هستند
2- مقاتل گفته است 39- اینکه جمله چند قول است: 1- سدّي و قتاده گفتهاند: یعنی در هرکدام هر چه خواست آفرید. -قرآن- 1
« وَ حِفظاً » . بهر کدام هر چه خواست فرمان داد. 3- علی بن عیسی گفته است: یعنی بملائکهي هر آسمان عبادت آنها را معیّن کرد
حِفظاً » 12 کشف: یعنی بوسیلهي ستارهها نگهداشتیم آسمان دنیا را از شیاطین چنانکه در آیات دیگر هم اینکه معنی گفته شده است
صفحه 183 از 244
16 طبري: اینکه «ٍ فِی أَیّام نَحِسات » 215- 179 -قرآن- 180 - 12 -قرآن- 150 - قرآن- 1 - .«ِ جَعَلناها رُجُوماً لِلشَّیاطِین » «ٍ مِن کُل شَیطان
1- یعنی روزهائی که پی در پی عذاب میرسید. 2- مجاهد گفته است: یعنی در 26- کلمات. 4 جور معنی شده است: -قرآن- 1
- روزهاي شوم. 3- إبن زید: یعنی در روزهائی که باد شر و بدي فرستاد [ صفحه 424 ] و در آن هیچ خوبی و خوشی نبود. 4
با سکون حاء و با کسر حاء قرائت شده است مجمع: جبّائی « نحسات » ضحّاك گفته است یعنی در روزهاي سخت و شدید. و کلمه
گفته است: یعنی با گرد و خاك که چیزي دیده نمیشد. ابو مسلم گفته است: یعنی روزهاي سرد. چون عرب سرد را نحس مینامد.
19 مجمع: در اینکه جمله دو قرائت است: 1- نحشر با نون بصیغهي متکلّم و نصب اعداء. 2- با یاي مضموم و فتح « یَومَ یُحشَرُ أَعداءُ »
20 مجمع: در معنی شهادت « شَهِدَ عَلَیهِم- الخ » 25- شین بصیغه مجهول غایب و رفع اعداء و نتیجهي معنی تفاوت نمیکند. -قرآن- 1
پارههاي بدن بر بدکاري کافران سه قول است: 1- اینکه پارههاي تن را بصورت شاهد زنده درست میکند که شهادت بر کارهاي
زشت آنها دهند. 2- از آن اعضا خداوند عمل شهادت را نمودار میکند که حروف و کلمات شنیده میشود و بطور مجاز گفته شده
است که خود آنها شهادت میدهند. 3- از اینکه اعضا چیزي نمودار میکند که نشان میدهد آن مردم مستحق عذاب هستند. -قرآن-
18-1 طنطاوي: چنین پس از ششماه در کف دست و پاي او خطوطی نمودار میشود که تا دم مرگ باقی است و باشکال شکسته و
منحنی در هر کسی جوري است، و در نتیجهي تحقیقات علمی که روي آن آثار اینکه خطوط شده است مبالغه نخواهد بود اگر
ادّعا شود که بهر کجا دست و پاي آدمی رسیده است اثري از آنها در آنجا مانده است که چون آنها را جوري نگهداري کنند که
از حوادث مصون بماند و نابود نشود و با موادّ شیمیائی سائیده یا محلول نمودارش کنند البتّه با ارزشترین دلیل و نشانهي محسوس بر
کار گذشته خواهد بود چون از اینکه تحقیقات علمی معلوم شده است که اشکال اینکه خطوط نشانهي طرز فکر و کار اشخاص
وَ ما » . است، اینکه است که علم امروز چگونگی شهادت اعضاء و جوارح را بر گناه گذشته نمودار میکند و معنی آیه روشن میشود
1- نمیتوانستید از پارههاي تنتان کار [ 29 [ صفحه 425 - 22 طبري: اینکه سه جور معنی شده است: -قرآن- 1 « کُنتُم تَستَتِرُونَ- الخ
خود را بپوشید. 2- از پارههاي تن خود پرهیز نداشتید. 3- گمان نمیبردید که آنها بر زیان شما شهادت دهند. ابو الفتوح: عبد اللّه
مسعود گفت: روزي خود را بپردههاي کعبه پوشیده بودم که دو نفر از قریش بنام ربیعه و صفوان بن امیّه و یک نفر ثقفی بنام عبد-
یا لیل آمدند و بسخن گفتن پرداختند یکیشان گفت هر چه گوئید خدا میشنود. دیگري گفت: اگر بلند بگوئیم میشنود و اگر
آهسته گوئیم نمیشنود. سوّمی گفت: اگر بلند را بشنود آهسته را هم بشنود. من حضور پیغمبر رفتم و اینکه را گفتم، اینکه آیه نازل
23 ابو الفتوح: یعنی اینکه گمان بد که به خدا بردید شما را « الخ «-ُ ذلِکُم ظَنُّکُم » 142- قرآن- 114 - .« وَ ما کُنتُم تَستَتِرُونَ- الخ » شد
هلاك کرد. و ابو هریره از پیغمبر نقل کرده است که فرمود: خدا گفته است: من آنجا هستم که بندهي من بمن گمان برد و چون
مرا یاد کند من با او هستم. و نیز پیغمبر فرمود: تا دم مرگ بخدا بدگمان نباشید که مردمی به خدا بدگمان شدند و نابودشان کرد. و
430 و فرمود: گمان خوب نتیجهي بندگی خوب است و از - 24 -قرآن- 411 - قرآن- 1 - .« ذلِکُم ظَنُّکُم-ُ الخ » همین است معنی آیه
24 کشف: اینکه جمله چند معنی میشود. 1- اگر « وَ إِن یَستَعتِبُوا- الخ » . بدگمانی دوري کنید که گمان خود دروغتر سخن است
عذر بخواهند پذیرفته نیست. 2- اگر بخواهند که خدا از آنها راضی باشد راضی نمیشود. 3- اگر بخواهند بمقصودشان برسانند
بصورت اسم فاعل یعنی اگر وادارشان کنند بتوبه « معتبین » بصیغهي مجهول خوانده شده است و « یستعتبوا » پذیرفته نمیشود. و جملهي
25 نیشابوري: یعنی آن دیوها که دوست « فَزَیَّنُوا- الخ » 22- و نکوکاري نمیپذیرند چون خیر و خوشی در آنها نیست. -قرآن- 1
کافران شدند در چشم آنها آراستند آنچه در جلو دارند که خواستههاي زندگی است و آنچه در پس پشت شان دارند- و بعد
13 [ صفحه 426 ] دیگر است که در نظرشان جلوه دادند- آسوده باشند که - میرسد که حساب و بهشت و دوزخ عالم -قرآن- 1
خبري نیست و بعضی گفتهاند: آنچه در جلو دارند یعنی کارهائی که خود میکردند. و آنچه در پس پشت دارند آن است که
دیگران کرده و میکنند و در نظرشان آراسته شده است و در آینده اینکه کافران هم انجام خواهند داد. و اینکه آیه بمذهب اشاعره
صفحه 184 از 244
روشن است ولی بمذهب معتزله مقصود اینکه است که چون آنها سرگرم بکفر و کجی بودند خداوند هم از هر توفیق و وسیلهي
سعادت محروم شان کرد تا اینکه بجز همان قرناء و همنشینان و دوستان دیو خوي دوستی دیگر نداشتند که براه نیکی رهبري شان
26 کشف نوشته: اینکه آیت در شأن بو جهل فرود آمد که فرا سفهاي اصحاب خویش «ِ لا تَسمَعُوا لِهذَا القُرآن وَ الغَوا فِیه » . کند
گفت: چون محمّد قرآن خواند شما بآواز بلند، شغبی و جلبی در گیرید: دست کوبید و صفیر زنید و شعر و رجز گوئید و سخنان
نابکار بیحاصل در میان قرائت وي افکنید چنانک بر وي غلبه کنید تا او خاموش شود یا قرائت بر وي شوریده گردد و فراموش
29 مجمع: از علی علیه السّلام نقل است که مقصود شیطان است و قابیل که دو فرد اوّلین گمراه « الَّذَین أَضَلّانا » 49- کند. -قرآن- 1
کننده بودند و ابداع معصیت کردند. و بعضی گفتهاند: مقصود دو فرد مخصوص نیست بلکه هر دستهاي است از دیو و آدمی که
30 کشف: پیغمبر فرمود: یعنی هر که موحّ د شد و با « ثُم استَقامُوا » 23- گمراه میکند و بسوي کفر و کجی دعوت میکند. -قرآن- 1
20 و هم در کشف الاسرار نوشته است: توحید معرفت - یگانه پرستی مرد. علی فرمود: یعنی بر انجام فرائض مواظب بود. -قرآن- 1
که عبارت از آن استقامت آمد آن است که: در تصدیق بنهایت تحقیق رسد و در حدایق حقایق ایمان بقدم صدق و یقین بخرامد و
بر جادّهي صراط مستقیم قدم ثابت دارد، قلادهي تجرید بر جید تفرید بندد، شراب محبّت از دست ساقی صدق بچشد، در باغ
لطایف گل معارف ببوید، عالم علوي و سفلی را بر هم زند، بزبان بیخودي گوید: [ صفحه 427 ] آدم علم عشق درین عالم زد||
صد عالم و عالمان همه بر هم زد تا در نفس خویش زمانی دم زد || در باخت بهشت و هر دو عالم کم زد پیر طریقت گفتا:
صحبت با حق دو حرف است: اجابت و استقامت. اجابت عهد است و استقامت وفا، اجابت شریعت است و استقامت حقیقت است،
درك شریعت هزار سال بساعتی در توان یافت و درك حقیقت ساعتی بهزار سال در نتوان یافت. حسینی: نظم: نی جهت میگنجد
اینجا نی صفت || نی تفکّر، نی بیان نی معرفت آتشی از سرّ وحدت بر فروخت || غیر واحد هر چه پیش آمد بسوخت لاهیجی:
33 طبري: یعنی کی است که سخن او بهتر باشد از آنکه بدین « وَ مَن أَحسَن قَولًا- الخ » . یعنی بر ولایت امیر المؤمنین پایدار ماندند
حق دعوت کند و گفتارش با عملش موافق باشد و نهان و آشکار او برابر باشد! و سدّي گفته است: مقصود از اینکه آیه پیغمبر
صلّی اللّه علیه و آله است که مردم را باسلام دعوت کرد. قیس بن ابی حازم گفته است: مقصود مؤذّن است که بانگ نماز میدهد.
25 مجمع: مقاتل گفته است: مقصود پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله است و همهي آنها که پیشواي رهبري مردم بسوي حقّ - -قرآن- 1
هستند. و از اینکه آیه استفاده میشود که نباید گفت: من ان شاء اللّه مسلمانم، چون در اینکه آیه ستایش شده است هر کس بگوید
34 مجمع: روي سخن با پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله است که بوسیلهي «ُ ادفَع بِالَّتِی هِیَ أَحسَن » . من مسلمانم بیگفتن ان شاء اللّه
سخن حق خود باطل آنها را جلو بگیر، و بوسیلهي بردباري خود نادانی آنها را، و بوسیلهي گذشت خود بدرفتاري آنها را از خود
35 مجمع: یعنی آنکه داراي بهرهي فراوان از خرد و تیز بینی باشد میتواند بدي «ٍ وَ ما یُلَقّاها إِلّا ذُو حَظٍّ عَظِیم » 35- بگردان. -قرآن- 1
43 [ صفحه 428 ] گفتهاند: یعنی آنکه ثواب و خیر فراوان دارد چنین تواند کرد. قتاده - را به نیکی از خود دور کند. بعضی -قرآن- 1
گفته است: یعنی بر هر کس بهشت لازم است و بگذر ندارد چنین میتواند بکند. و از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که
إِمّا » . شده با یاء بصورت ذي گشته است « ذو » زیاد داشته است و اضافهي به «ّ کل » که کلمهي « الّا کل ذي حظّ » چنین قراءت میفرمود
36 فخر: یعنی اي پیغمبر اگر در اینکه کار دور کردن بدي به نیکی شیطان تو را تحریک کند که از راه بگرداند « یَنزَغَنَّکَ- الخ
37 مثنوي در جلد چهارم آنجا که «ِ لا تَسجُدُوا لِلشَّمس » 21- پناهندهي خدا شو، و فرمان او [شیطان] مبر و براه خود برو. -قرآن- 1
26 میپرستید آفتاب چرخ را || خوار کرده جان عالی برخ را! آفتاب از - بلقیس هدیه براي سلیمان فرستاد، گفته است: -قرآن- 1
امر حق طباخ ما است || ابلهی باشد که گوئیم او خداست میپرستید اختري کو زر کند ||! رو به او آرید کو اختر کند آفتابت گر
بگیرد چون کنی || آن سیاهی زو تو چون بیرون کنی نی بدرگاه خدا آري صداع || که سیاهی را ببر، واده شعاع سوي حق گر
38 مجمع: إبن عبّاس و قتاده و سعید بن مسیّب گفتهاند: در « وَ هُم لا یَسأَمُونَ » راستانه خم شوي || وا رهی از اختران محرم شوي
صفحه 185 از 244
سجده واجب است « إِن کُنتُم إِیّاه-ُ الخ » قراءت اینکه جمله سجده واجب است. ولی ابو عمرو بن علاء گفته است در آخر آیت جلو
41 طبري: خبر اینکه جمله آورده « إِن الَّذِینَ کَفَرُوا » 208- 25 -قرآن- 186 - و از امامهاي ما نیز همین روایت شده است. -قرآن- 1
نشده است چون سخن بدرازا کشیده و شنوندگان از معنی جمله خبردار بودهاند. و بعضی گفتهاند از جمله فهمیده میشود و در
260 مجمع: خبر از جمله فهمیده - 29 -قرآن- 232 - خبر آن است. -قرآن- 1 « إِنَّه لَکِتاب عَزِیزٌ » و گفتهاند « کفروا به » تقدیر است
-1 24- 42 مجمع: اینکه آیه چند معنی شده است: -قرآن- 1 « لا یَأتِیه الباطِل-ُ الخ » [ باشد. [ صفحه 429 « یجازون بکفرهم » میشود که
شیطان دسترس بقرآن ندارد که چیزي از آن کم کند یا بآن بیفزاید. 2- نه از کتابهاي گذشته چیزي بر خلاف قرآن باشد و نه در
آینده کتابی باشد که نسخ آن کند. 3- از گذشته و آینده خبر بیهوده و باطل در قرآن نیست و از امام باقر و صادق علیهما السّلام نیز
اینکه معنی نقل شده است. 4- از اوّل نزول و در آخر نزول آن بیهوده راه نداشته است. 5- از هیچ روي بیهودگی بقرآن نیست و
43 ابو الفتوح: یعنی همانکه به پیغمبران دیگر گفتند بتو نیز « ما یُقال لَکَ- الخ » . آن حجّتی است قاطع براي بشر تا بروز رستاخیز
خدا هم میآمرزد و هم خود شکنجه دارد. قتاده و سدّي گفتند: آیه براي دلداري « إِن رَبَّکَ لَذُو مَغفِرَةٍ- الخ » همان را گفتند که
پیغمبر است یعنی کافران با تو آن گویند که با پیمبران گذشته گفتند. آنگاه براي بیم و نوید گفته شده است خدا داراي آمرزش و
44 طبري: یعنی اگر قرآن « وَ لَو جَعَلناه ...- لَو لا فُصِّلَت آیاتُه ءَ أَعجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ » 147- 18 -قرآن- 115 - عقوبت است. -قرآن- 1
عجمی میبود میگفتند: چرا آیات قرآن براي ما روشن نیست که بعجمی است، و محمّد که قرآن آورده عرب است. و سعید بن جبیر
گفته است: قریش اعتراض کردند که چرا قرآن بزبان عرب و عجم نیامد تا غیر عرب آن را بفهمد. اینکه آیه براي نقل سخن آنها
با یک همزه خوانده است و اینکه قراءت موافق با گفتهي سعید بن «ّ اعجمی » است و جواب آن، و از حسن بصري نقل است که او
وَ لَقَد » 82- 19 -قرآن- 27 - جبیر است که نقل خواستهي اعراب است یعنی چرا آیات قرآن مفصّل بعربی و عجمی نشد!. -قرآن- 1
45 فخر: اینکه آیه میفهماند که یهود هم تورات داشتند و منکر شدند مثل اعراب که قرآن آوردي و منکر میشوند، و « آتَینا مُوسَی
47 نیشابوري: اینکه جمله براي مسخره یا « الخ -« یَومَ یُنادِیهِم » 26- جملههاي بعد براي اعراب است و منکرین قرآن. -قرآن- 1
21 [ صفحه 430 ] نیست و از - سرزنش است و معنی جملههاي بعد اینکه است که ما آشکار دانستیم که شریک براي خدا -قرآن- 1
ما کسی نیست که گواهی دهد بخدائی بتها و ممکن است سخن آن بتها و انبازهاي پنداشتنی باشد که گویند: ما چنین شهادت
یعنی براي بتها اینکه عبادت سود نداشت و معنی ضل سود نداشتن است، و « ضَل عَنهُم » نمیدهیم که شریک تو هستیم و جملهي بعد
یعنی هیچ کس از ما آنها را نمیبینیم که از ما پنهان هستند و « ما مِنّا مِن شَ هِیدٍ » ممکن است معنی شهید از مشاهده و دیدن باشد و
51 کشف: یعنی دعا «ٍ فَذُو دُعاءٍ عَرِیض » 363- 207 -قرآن- 340 - یعنی دانستند. -قرآن- 191 « ظنّوا » یدعون میپرستند معنی میشود. و
یعنی سخت ناامید است منافی و ناسازگار « فَیَؤُس قَنُوطٌ » میکند دراز و زیاد، و اینکه جمله با آنکه در آیتی دیگر گفته شده است
نیست چون ممکن است مردمی آنجور باشند و مردمی اینجور، و یا از بت ناامید است و به پیشگاه خدا دعاي زیاد و دراز دارد، و یا
53 کشف: اینکه آیه چند جور معنی شده « سَنُرِیهِم آیاتِنا- الخ » 144- 24 -قرآن- 125 - بدل ناامید است و بزبان دعا میکند. -قرآن- 1
21 آنچه در سرزمینهاي مردم گذشته بوده که گرفتار و نابود شدند بآنها نشان میدهیم و دگرگونیهاي روزگار که - است: -قرآن- 1
خود بیک قرار نمیمانند و در جلو چشم نابودي مال و فرزند میبینند. 2- دگرگونیهاي احوال خودشان را بآنها نشان میدهیم که از
صورت نطفه تا بصورت داراي عقل و تمیز شدند و یا به بیماري و پیشامدهاي ناگوار گرفتار میشوند. 3- گرفتاریهاي ملّتهاي در
گذشته و هم حادثهي روز بدر براي خودشان. 4- گرفتاریهاي قبایل اطراف و هم گرفتاري خودشان که بدست مسلمین سرزمینهاي
آنها و شهر مکّهي قریش بقلمرو اسلام خواهد بود. 5- آیاتی که در آفاق میبینند طلوع و غروب ماه و خورشید و پیدایش آب و
أَ» [ 754 [ صفحه 431 - پاورقی- 752 - «1«57». گیاه است و آنچه در خود میبینند از ساختمان بدنی و خوردن و نوشیدن و دفع کردن
53 تبیان: باء زاید است و معنی اینکه است: آیا خداي عالم بهمه چیز بس نیست براي سزاي کفر کافران!. - « وَ لَم یَکف بِرَبِّکَ- الخ
صفحه 186 از 244
را مفسّرین چند جور معنی کردهاند که نوشتیم ولی شاید اینکه معنی « لِقَوم یَعلَمُونَ » 30 سخن ما: 1- آیت دوّم جملهي - قرآن- 1
باشد و مقصود اینکه باشد که اینکه کتاب مف ّ ص ل بزبان عرب نه چنین است که مانند « یعقلون » بمعنی « یعلمون » فراگیرتر باشد که
اشعار و خطابههاي شاعران و خطیبان باشد که هر عربی زبان از آن بهرهمند شود بواسطه الفاظ زیبا و معانی شاعرانهي محرّك
احساسات بلکه پند است و اندرز و راهنمائی بسعادت مادّي و معنوي، و در یافتن اینگونه مطالب کار هر سبکسر و بیخرد و خود
پرست و هواخواه نیست بلکه کسی از اینکه سر چشمه فیض بهره میبرد که داراي خرد و اندیشه باشد و در پی فراگیري و پیدا کردن
که آفرینش زمین را در مدّت دو روز معیّن کرده است و «ِ خَلَقَ الَأرضَ فِی یَومَین » 2- آیت 9 جملهي 56- راه خوشبختی. -قرآن- 34
در آیت بعد گفته شده است: روزهاي آنرا در چهار روز معیّن کرده است و در سورهي دیگر گفته شده است: آفرینش آسمان و
زمین به شش روز بود پس از همهي اینکه شمارهها معلوم میشود که اینکه جملهها همانطور که از دیگران نقل کردیم نه براي نشان
دادن مدّت آفرینش زمین و آسمان است بلکه براي آرام کردن حس کنجکاوي مردم و نمایاندن قدرت براي منکرین و هم تذکّر به
53 [ صفحه 432 ] نمیشود. بعلاوه که چون در - اینکه که هر پدیدهاي زمان لازم دارد و تدریجی است و یکبارگی انجام -قرآن- 20
برابر اعتراضی نشده و نقل سخنی از مخالفین نشده است معلوم میشود آن روز مردم بهمین اندازه سخن، حس پرسش آنها که کی و
چه جور آفریده شده است آرام میشده است و بیش از اینکه سؤالی نداشتهاند و چیزي نمیخواستهاند. 3- آخر آیت 10 جملهي
شاید چنین بفهماند که تقدیر و اندازه گیري روزي در روي زمین براي خواهندگان برابر است و اندازه روزي برابر « سَواءً لِلسّائِلِینَ »
با خواهش کنندگان است که آنچه با کار و کوشش بخواهند باندازه همه آنها روزي مقدّر و معیّن شده است پس هر که کم کار
کند و کم باو برسد یا زیاد به او برسد و یا کسی زیاد کار کند و زیاد باو برسد یا کم باو برسد همهي اینکه کم و زیادیها بموجب
بطوري « ثُم استَوي » 4- آیت 11 جملهي 48- آن سرنوشت است که باندازهي روزي خواران و سائلین معیّن شده است. -قرآن- 25
ناسازگار است، ممکن « وَ الَأرضَ بَعدَ ذلِکَ دَحاها » که نقل اشکال مفسّرین کردیم که آفرینش آسمان پس از خلق زمین با جملهي
گفته است در سخن لغویّین و مفسّرین معنی دحو آمادگی و گشادگی به « دحا » است بگوئیم: چنانکه در مجمع البحرین در مادهي
منظور جایگزینی است و اینکه خاصیّت غیر از آفرینش اصلی است. بعلاوه که شاید گشادگی زمین پیدایش سطحهاي دیگري است
که از پس آرامش و استقرار کرهي زمین پیدا شده است مانند جزائري که در اقیانوسها دیده میشود و شاید بتوان گفت: قارهي
وَ» امریکا هم از همانها است که پس از آفرینش زمین بسالیانی دراز از دل اقیانوس بالا آمده و پدیدار شده است و جملههاي
-37- اشاره باین افزایشهاي از هم جداي سطح زمین باشد مثل خاك ژاپن و استرالیا و مانند اینها. -قرآن- 21 « الأَرضَ بَعدَ- الخ
میگوئیم بطوري که در کتابهاي درسی نوشته شده و :«ٌ وَ هِیَ دُخان » 5- آیت 11 جملهي 749- 165 -قرآن- 731 - قرآن- 132
39 [ صفحه 433 ] هجدهم و نوزدهم که بعد از او علماي فن آن - عالم فرانسوي قرن -قرآن- 21 « لاپلاس » تدریس میشود فرضیهي
فرضیه را روشن کردهاند با اینکه جمله قابل تطبیق است. چون نظر آن عالم اینکه است: پیش از پیدایش اینکه کرات، فضا انباشته
بوده است از تودههاي گاز که پس از گذشت زمان از یکدگر جدا شده و بصورت کرههاي امروزي نمودار شده است و اکنون با
دوربینهاي نجومی تودههاي انبوه گاز دیده میشود که چندین میلیون برابر زمین است و پس از سالیانی دراز بصورت کراتی نمودار
خواهند شد، و چندي پیش که به خاطر ندارم کجا خواندم نوشته بودند: در قسمتی معیّن از فضا تودهي گازي دیده میشود که
در آیت دهم را گفتهاند «ٍ فِی أَربَعَۀِ أَیّام » مهیّاي براي درست شدن کرهاي تازه است و مقدّمات آن فراهم شده است. و جملهي
ممکن است با ادوار چهار گانه طبقات الأرضی تطبیق کرد که هر روز کنایه باشد از یکی از دورانهاي تکمیل زمین و عهدهاي اوّل
« وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَیناهُم- الخ » 6- آیت 17 726- و دوّم و سوّم و چهارم که در کتابهاي علمی و درسی اینکه فن نوشتهاند. -قرآن- 701
یادآوري است براي آنها که گولخوردهي موقعیّت خود هستند و تسلیم نمیشوند به هیچ راهنمائی، و پند و اندرزي نمیپذیرند و
عاقبت گرفتار سرسختی خود میشوند چنانکه حکومتهاي واژگون شده و خانوادههاي متعدّي مردم آزار را میبینیم و میشنویم و
صفحه 187 از 244
تاریخ نشان میدهد که چگونه مصداق اینکه آیه هستند و کوري و کجروي را بر هدایت و راستروي ترجیح دادهاند و عاقبت
نشان میدهد نمودار « حَتّی إِذا ما جاؤُها شَ هِدَ عَلَیهِم- الخ » 22 جملهي ،21 ، 7- آیات 20 44- بخواري سرنگون شدهاند. -قرآن- 13
شدن اعمال هر عضوي بصورت همان عضو که کار گوش به صورت گوش نمودار میشود و چشم و پوست بدن که نیروي لامسه
ممکن است متوجّه به همین مطلب باشد که همان « أَنطَقَنَا اللّه-ُ الخ » باشد هر کدام آنچه میکنند بصورت آن در میآید و جملهي
کارها بجاي زبان آن عضو است که مجسّم و نمودار شده است و آنچه چشم انجام داده و دیدنیهاي شخص بوده صورتی از دیدنی
303 [ صفحه 434 ] ها مجسّم شده و نمودار میشود که صاحب چنین چشمی با اینکه چشم چنین کارها - 69 -قرآن- 284 - -قرآن- 30
نشان « وَ لکِن ظَنَنتُم أَن اللّهَ لا یَعلَم کَثِیراً- الخ » کرده و همین است معنی شهادت عضو و بسخن آمدن آن. و جملهي آخر آیت 22
میدهد که اینکه نموداري و سخن گفتن اعضا نتیجهي علم حق است که بموجب علم و قدرت مرموز بینهایت مطّلع بر اعمال
اشخاص بوده و همان علم حق است که در مقام نفس آدمی به صورت عمل آن عضو بدن که کار را انجام داده است ظاهر میشود.
و نمونهي درستی اینکه گفتار آن است که اگر انسان در تاریکی فکر خود را متمرکز کند و چشم بر هم گذارد و بچیزي مخصوص
فکر کند پس از مدّتی همان را در جلو چشم در تاریکی بستهي خود میبیند. و اینکه نمونهي امکان مجسّم شدن کارهاي ارادي
انسان است. پس کاري که چشم میکند بصورت دیدنیها در میآید و کارهاي شنیدنی به صورت شنیدنیها و کارهاي پسودنی
بصورت چیزهاي لمس کردنی که مجموع اینکه کارها خاصیّت نفسانی انسان است که پس از برگزار شدن مدّت و تکرار اینکارها
آن خاصیّت روانی بوسیلهي تکرار همین کارها کامل میشود و آشکار که متعلّق علم حق و معلوم خداوندي همین کارها است و
8- آیت 32 جملهي 219- پدیداري آنها بصورتی نمایان شاهد بر یکایک کارهاي انجام شده در دوران زندگی است. -قرآن- 164
خوب نشان میدهد بیچارگی آنها را که خود را نیازمند صاحبان زر و زور دانسته و تسلیم فرمان آنها میشوند و « الخ -«ِ أَرِنَا الَّذَین »
بهر جنایتی بمیل آنها دست دراز میکنند و بآخر که بیچاره میشوند زبان عجز و التماس شان دراز است و زبونی شان نمودار که اي
کاش باین سرمایههاي بدبختی خود دسترس داشته باشیم تا زیر پاي خود بمالیم و البتّه اینکه افسوس و حسرت بجائی نمیرسد و از
آرامتر و صالحتر وجدان و نکوتر سر انجام آدمی را « وَ مَن أَحسَن قَولًا- الخ » 9- آیت 33 41- گرفتاري رها نمیشوند. -قرآن- 21
معرّفی میکند که اگر کسی خود را مسلمان معرّفی کرد و خود نکوکار بود و دیگران را بسوي حق رهبري کرد بهترین مردم است و
راهنمائی است براي آنها که سر و کار با « لا تَستَوِي الحَسَ نَۀُ » 37 [ صفحه 435 ] سخنان است. آیت 34 - سخن او بهترین -قرآن- 13
مردم دارند و با خویهاي خشن و احساسات کینه جوئی رو بر هستند باید متوجّه باشند که نمیتوان بدي را با بدي جواب داد و
خوشرفتاري و بد رفتاري یک سان نیست و اگر میخواهید گرفتار کین خواهی نشوید تحریکات و جنبشهاي مردم را به نیکی جلو
خوب اینکه «ٌ کَأَنَّه وَلِیٌّ حَمِیم » گیري کنید تا بتوانید دشمنان را دوست خود کنید و آنها شرّ دیگران را هم از شما بگردانند و جملهي
حقیقت را نشان میدهد که میتوان با خوشرفتاري دشمن را دوست غمخوار خود کرد. سعدي اینمطلب را چنین گفته است: -قرآن-
489 بدي را بدي سهل باشد جزا || اگر مردي احسن الی من اسا بدي، در قفا عیب من کرد و خفت || بتر زو، - -33-8 قرآن- 459
قریبی که آورد و گفت عدو را به الطاف گردن ببند || که نتوان بریدن بتیغ اینکه کمند چو دشمن کرم بیند و لطف و جود || نیاید
دگر خبث از او در وجود چو با دوست دشوار گیري و تنگ || نخواهد که بیند تو را نقش و رنگ و گر خواجه با دشمنان
بیانی است برنده و بیچاره کنندهي « أَ فَمَن یُلقی- تا آخر » نیکخوست || کمی بر نیاید که گردند دوست 11 - آیت 40 جملهي
مخالف که اصل گرفتاري شما کافران بقدري نمایان است که خود هم قبول دارید ولی اینکه را بسنجید تا بفهمید آیا کافر گرفتار
در عالم دیگر بهتر است یا مؤمن آسوده خاطر! از پس اینکه سنجش خود دانید و آنچه کنید. البتّه همین گونه جملههاي برنده بود
گفتار مجمع ترجمه و نقل شد ولی بهتر « لا یَأتِیه الباطِل-ُ الخ » 12 - آیت 42 40- که آن اعراب وحشی را بزانو در آورد. -قرآن- 23
اینکه است که بگوئیم: قرآن از جلو که در زمان پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله نازل میشود و از دنبال که بعد از بر چیده شدن دوران
صفحه 188 از 244
وحی است هرگز بیهودگی بآن راه ندارد و کس نه در اکنون و نه هرگز در آن رخنه نتواند کرد، و حوادث روزگار آنرا -قرآن-
علاوه بر توصیف آنها که در آن روز بد دل « لا یَسأَم الإِنسان-ُ الخ » 37-14 [ صفحه 436 ] دگرگون نخواهد ساخت. 13 - آیت 49
بودند و سود خواه یادآوري است که آدمی نبایستی همیشه یک روي کار را بنگرد که از دنبال گیري خوشی دلگیر نشود و پیوسته
غرق خواستههاي خود باشد و اگر زیانی دید خود را ناامید و بیچاره ببیند، بلکه همیشه باید بنیروي خدا داده و زیبائی طبیعت و
[ 37 [ صفحه 437 - آفرینش خوشدل باشد و امیدوار برحمت حق.ّ -قرآن- 14